در این نوشتار از سنگ هرات، با شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن آشنا می‌شویم. با ما همراه باشید.
مـقدمه
به هنگام خواندن ادعیه و اسماء و صفات الهی، لازم است که به حق تعالی به گونه ای که لایق ساحت کبریایی اوست، در سه مقام توجه شود: اول ، در مقام اعتقاد و باور که عبارت اسـت از اثـبات اسـماء حسنی و صفات علیای الهی. دوم ، در مـقام اخـلاق و آن عـبارت است از تخلّق به اخلاق کریمه از قبیل رضایت، شجاعت ، عفت ، سخاوت ، رحمت و …، و اجتناب از رذایل اخلاقی، سوم ، در مقام فعل است و آن عبارت است از به جا آوردن اعمال شـایسته و پرهـیز از مـحرمات .
نکتۀ دیگر آنکه نخستین مرحله در دعا، طلب است و آنچه انگیزۀ طـلب مـیشود، احساس نقص و فقر است .
انسان وقتی احساس فقر و نقص میکند، خود را محتاج کمال میبیند و حالتی در او پدیـد مـی‌آید کـه به آن
“طلب” میگویند. طلب ، مبدأ نجات و آغاز سیر به طرف کمال اسـت ، هـرچند خـداوند فیاض است ، ولی شرط لازم برای استفاضه ، طلب است . احساس فقر، سبب خضوع و بـندگی مـیشود و رّقـت قلب پدید میآورد. مرحلۀ دوم ، استغفار است. مـرحلۀ سـوم : توبه ، و آن بیداری روح است از غفلت و بی‌خبری.
شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن
دعا بـه عـنوان ارتباطی عاشقانه
در ادامه‌ی مطلب شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن، به بررسی معنا و مفهوم دعا می‌پردازیم. با سنگ هرات همراه باشید.
دعا ارتباط با خدا و رابـطۀ عـاشقانه بـا اوست . انسان با کردگار هستی، رابطه ای دو جـانبه دارد: خـداوند از طریق وحی، الهام ، اشراق و افاضات دیگر، با انسان رابطه برقرار میکند و انسان نـیز از طـریق نیایش و دعا به خداوند تـقرب مـیجوید. آغازگر ایـن رابـطۀ عـاشقانه خود خداوند است ، چنان که فـرمود: «وَقـَالَ رُّبکُمُ ادْعُونی أَسْتجِبْ لکم».
دعا در لغت به معنای خواندن و حاجت خواستن و اسـتمداد و گـاهی مطلق فراخواندن است . این کلمه در قـرآن نیز به معنای فـراخواندن بـه کار رفته است : «قَالَ رَبـّ إنـی دَعَوْتُ قَوْمی لْیلاً وَ َنهَاراً فَلَمْ یزِدْهُمْ دُعَاءِی الاِ فرَاراً».
«استجابه » دو معنا دارد: اول ، به معنای نـدای کـسی را جواب دادن و پاسخ کسی را دادن است ، حـتی اگـر ایـن پاسخ منفی بـاشد و مـعنای دوم ، پاسخ مثبت دادن به کـسی و خـواسته و حاجت کسی را برآورده کردن است . ظاهراً «استجابه » در قرآن به هر دو معنا به کار رفـته اسـت .
وقـتی دعـا میکنیم یعنی انتخاب شـده ایم تا مورد اجابت واقع شویم : «وِإذَا سَأَلکَ عِبادِی عَنی فَإِنی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إذَا دَعـَانِ فـَلْیسْتجِیبُواْ لی وْلیؤْمُنواْ بی لعَلَّهُمَ یرْشُدُون ».آیۀ فـوق نـشان دهـندۀ کـمال التـفات و توجه خداوند بـه بـنده است ، به گونه ایی که اگر بنده حقیقتاً او را بخواند، خداوند اجابت دعای اورا بدون قید و شرط تـضمین نـموده اسـت .
اهمیت دعا
در اهمیت دعا همین بس که دعا کردن را خداوند بعد از خلقت آدم و همسرش و آوردن آنان بر روی زمین ، خودش به آنان آموخت ، اگرچه میل بـه دعـا و سخن گفتن با خدایش در فطرت او نهادینه بود و به جهت همین میل طبیعی بشر، خدای تعالی پیوسته او را از طریق پیامبران و کتب آسمانی، به دعا و طلب کردن از خود دعوت میکند: «وَقَالَ رُّبکُمُ ادْعـُونی أَسـْتجِبْ لکمُ ِ إنـَّ اَّلذِینَ یسْتکْبرِونَ عَنْ عِبادَتی سَیدْخُلُونَ جَهَّنمَ دَاخِرِین؛ پروردگارتان فرموده است مرا بخوانید تا اجابتتان کنم . بی‌تردید کـسانی که از بندگی من گردنکشی میکنند، با خواری وارد دوزخ خواهند شد». از این آیـه نـکات زیـر مستفاد میشود:
خدای تعالی امر فرموده به دعا، و استجابت آن را ضمانت کرده است ؛
ـ «إنَّ اَّلذِینَ یسْتکْبرِونَ عَنْ عـِبادَتی». از سـیاق آیۀ شریفه معلوم میشود مقصود از دعا، عبادت واجب است ، یا اینکه مقصود آیـه آن اسـت کـه دعا کردن به منزلۀ عبادت است و آن واجب است ؛
ـ دعا نکردن یا عبادت نکردن ، گردنکشی و تـکبر در برابر خداوند محسوب میشود و جزای آن جهنم است.
ـ تهدید شدید در پایان آیه نشانگر این است که عبادت پروردگار و دعا کردن در برابر او واجب است .
ـ معلوم مـیشود دعا نکردن ، به منزلۀ گردنکشی و طلب بزرگی در برابر خالق متعال و از بزرگ ترین گناهان است.
ـ دعا کردن و خواستن از خداوند، سبب خضوع و فروتنی میشود که نقطۀ مقابل استکبار است .
شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن
آداب و کلیاتی دربارۀ دعا
در ادامه‌ی مطلب شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن، به بررسی آداب دعا می‌پردازیم. با سنگ هرات همراه باشید.
ـ گفتن «ِبسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم » و حضور قلب : رسـول اکـرم (ص ) فرمودند: «َلاُ یرَدُّ دُعَاءٌ أَوُّلهِ بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم »؛ دعایی که اول آنِ بسْمِ اللَّهـِ الرَّحـْمنِ الرَّحـِیم باشد رد نمیشود.
ـ توجه به پروردگار با حضور قلب : روح دعا و نیایش ، حال حضور و امید داشتن بـه اوسـت ، چنان که رسول اکرم (ص ) فرموده اند: «ِاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ لاَ یقْبلُ دُعَاءِ مـنْ قـَلْبٍ غـَاِفلٍ »؛ بدانید که خداوند دعای دل غافل را نمیپذیرد.
ـ طلب و درخواست حقیقی همراه با اخلاص : «هُوَ اْلحَی لاِ إَله إَّلا هـُوَ فـَادْعُوهُ مخِلصِینَ لهُ الدِّین َ». برای همین است که در حالت اضطرار که شخص امـیدش از هـمه جا بریده ، دعا زودتر به اجابت میرسد. چنانکه فرموده : «أَمَّن یجُیبُ اْلمُضْطَرِّ إذَا دَعَاهُ وَ یکْشِفُ السُّوء».
ـ احـساس ذّلت و فـقر در پیشگاه خداوند: ذّلت ، خضوع و فروتنی، اصل بندگی است که سبب رّقت قلب و جـاری شـدن اشک میشود.
ـ استغفار، اقرار به گناه و توبه : استغفار و اقرار به گناه از مقدمات توبه است : «قَالَ رَبّ ِ إّنی ظَلَمْتُ نفْسی فَاغْفرْ لی فَغَفَرَ لهِ إَّنهُ هُوَ اْلغـَفُورُ الرَّحـِیم ».
ـ بـه زبان آوردن حـاجات : با آنکه خدای تعالی خواسته های قلبی انسان را میداند، ولی دوست دارد بنده در مقام نیایش و دعا خواسته های خـود را به زبان آورد.
ـ توکل و واگذاری نتیجه به خود او: توکل به مـعنای واگـذار کار خود به دیگری است ، توکل برخدا یعنی واگذار کردن کار به خدا واطمینان به تـدبیر اوسـت . بـه عبارت دیگر، توکل بر خدا رضایت دادن به تدبیر او همراه واگذاری کارها بـه او و چـنگ زدن بـه ریسمان طاعت اوست. «وَمَنَ یتوَکلَ عَلی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُه ».
عوامل مؤثر در استجابت دعا
ـ یقین و اعتماد به اجابت دعا: رسول اکرم (ص ) و امـام جـعفر صادق (ع ) به ترتیب در این باره میفرمایند:
«ادْعُوا اللَّهَ وَأْنُتمْ مُوِقُنونِ باْلإِجَاَبه »؛ «إذَا دَعـَوْتَ فـَظُنَّ أَنَّ حَاجَتکِ باْلَباب »؛ خدا را بخوانید در حالی کـه یـقین داریـد که دعای شما اجابت میشود؛ هر گـاه دعـا کردی فکر کن که حاجتت بر در خانه است .
ـ پافشاری و اصرار در دعا و انتظار اجـابت : در قـرآن کریم ، دعای حضرت زکریا (ع ) در طـلب فـرزند، نماد از ایـن امـر مـهم است : «وِإنی خِفْتُ اْلمَوَالی من وَرَاءِی وَکـَاَنتِ امـْرَأَتی عَاِقرًا فَهَبْ لی منَّ لدُنکَ وِلَّیاَ یرِثنی وَیرِثُ منْ ءَالِ یعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبّ رَضـِّیا».
ـ دارا بـودن شـرایط ظـاهری (مانند طهارت ، رو به قبله بودن (استقبال )، بـلند کـردن دسـت هـا و …): «إن اللَّه یحُبُّ الَّتوَّاِبینَ وَیحُبُّ اْلمُتطَهِّرِین».
_دعا در حق دیگران: رسول اکرم (ص ) میفرمایند: هر گاه یکی از شما دست به دعا برمیدارد، برای همه دعا کند، زیـرا آن دعـا بهتر اجابت میشود.
ـ اجـتماع کردن برای دعا: یکی دیگر از عواملی که در استجابت دعا مؤثر است اجتماع است . در روایات نیز به آن سفارش شده ، چنان که از امام صادق (ع ) نقل شده که فرمودند: چهار تن گـرد هـم نیایند که برای مطلبی به درگاه خدا دعا کنند مگر آنکه با اجابت دعا از یکدیگر جدا شوند.
ـ صدقه دادن : از امام صادق (ع ) نقل شده که فـرمود: پدرم هر گاه حاجتی داشت آن را به هنگام ظهر طلب میکرد و چون آهنگ آن مینمود چیزی صدقه میگذاشت و به مستحق میرساند و مقداری عطر میبویید و به مسجد میرفت و برای حاجت خود به آنچه خـدا مـیخواست دعا می کرد.
شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن
موانع اسـتجابت دعـا
ـ گـناهان و صفات رذیله : تعدی و تجاوز به حقوق دیگران از جمله گناهان بسیار بزرگ است که سبب بیمهری و دوری از رحمت پروردگار میشود، چنان که او خـود مـیفرماید: «وَقـَاِتلُواْ فی سِبیلِ اللَّهِ اَّلذِینَ ُیقَاِتلُوَنکُمْ وَلاَ تعْتدُواْ إنَّ اللَّهَ لاُ یحِبُّ اْلمُعْتدِین »؛ در راه خدا با کسانی که با شما میجنگند، بجنگید و [توجه داشته بـاشید کـه ] از حـد نگذرید و تعدی و تجاوز نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد.
ـ عـهدشکنی با خدا: از دیگر مواردی که مانع استجابت دعا میشود پیمان شکنی با خداست : «وَأَوْفُواْ بعَهْدِی أُوفِ بعَهْدِکُمْ وِإَّیـای فـَارْهَبُون »؛ و بـه پیمان من وفا کنید تا به پیمان شما وفا کنم و فـقط از مـن بترسید.
ـ عدم مـصلحت دعـاکننده : گاهی مصلحت دعاکننده در آن نیست که دعایش مستجاب شود، ولی انسان بر خواسته اش اصـرار مـیورزد، امـا بعداً میفهمد که عدم اجابت دعا به سودش بوده است.
آثار دعا و نیایش
نیایش و دعا یکی از ابـعاد واقـعی وجود انسان است . دعا یکی از بـخش هـای اصیل زنـدگی مـاست و هـر میل طبیعی که در وجـود ماست اصالت دارد و حقیقت است ، ولی تعادل در همۀ امیال طبیعی، راه عقل است . از نظر روانشناسی بر اثر گـفتن و بـخصوص تکرار، فرد منفعل میشود، اما وقـتی خـواستۀ فـرد در دلش بـاشد، سـبب حرکت نمیشود. مـیگویند وقـتی دعا را به زبان میآوریم از ابهام خارج میشود و به گونه ایی در عالم خارج ظهور پیدا میکند. روانـشناسی مـعتقد اسـت که دعا را باید به زبان آورد، زیرا ادای کـلمات نـسبت بـه افـکار غـیرملفوظ ، قـدرت تلقینی بیشتری دارد؛ روانشناسی بر این باور است که ادای کلمات نسبت به افکار غیرملفوظِ صرف ، قدرت تلقینی بیشتری دارد و تأکید دارد که دعای شفاهی برای پالایش و تقویت ذهن و احساسات بـسیار مؤثر است ، زیرا به این نتیجه رسیده که مرکز گفتاری انسان ، با زندگی ذهنی او ارتباط نزدیکی دارد؛ بدین ترتیب وقتی واژه های نیکوییبخش را ادا میکند در واقع زندگی ذهنی را تقویت میکند.
نتیجه
دعا شامل دو مرحلۀ اصلی است :
الف . یافتن خود در مقابل پروردگار عالم و در نظر گرفتن جلال و جبروت او؛ ب . درخواست فقیر از غـنی، خـواهش محتاج تمام عیار از صاحب همۀ خزائن هستی.
احساس فقر و نقص در برابر غنی بالذّات ، حالتی در بنده پدید میآورد که خود را محتاج کمال میبیند. به این حالت ، «طلب » میگویند که طـلب مـبدأ نـجات وآغاز سیر به سوی کـمال اسـت . دعـا ارتباط با خداست و رابطه ای عاشقانه با آفریدگار جهان است ؛ این رابطه دوجانبه است و آغازگر آن خود خداوند است ، زیرا او فرموده : بخوانید مـرا تـا اجـابت کنم شما را. همو فرموده : هر گاه بندگان مـن از مـن پرسیدند، بگو من حقیقتاً نزدیکم . اگر مرا بخوانند پاسخگوی آنان هستم .
در واقع دعا دریست که خداوند به روی بندگانش گشوده و دری را کـه خـدا بـگشاید کسی را یارای بستن آن نیست . همچنین دعا کردن و درخواست از خدای تعالی سـبب خضوع و فروتنی میشود که نقطۀ مقابل استکبار است که از گناهان کبیره است.
شیوه ها و موانع دعا از دیدگاه قرآن
بیشتر بدانید:
https://www.islamic-relief.org.uk/
همچنین در سنگ هرات با موضوع“جایگاه و آثار انفاق از دیدگاه قرآن کریم” بیشتر بخوانید.