فواید و آثار واقعی نماز بر روح و باطن انسان
بی شک، سخن گفتن در مورد فواید و آثار واقعی نماز بر روح و باطن انسان جز برای کسانی که حقیقت و معنای نماز را دریافته اند و از برکات آن بهره مند شده اند، کاری بس مشکل است. آنچه برای غیر این گروه قابل تشخیص است، پی آمدهای نمازگزاری است. یعنی آثاری که برای عموم نمازگزاران معتقد به نماز رخ می دهد.
روح و جان نمازگزار هنگام نماز، در پرتو انوار و اسرار آن به اصل خویش متصل میگردد و چنان غرق انوار جمال و جلال معبود و معشوق می شود که کون و مکان و هر دو جهان را فراموش میکند. چنان که سرور نمازگزاران حضرت علی علیه السلام به هنگام نماز حتی متوجه بیرون کشیدن تیر از بدن خویش نمیشود؛ تیری که دردش در غیر نماز تحمل ناپذیر بود این اثر نماز همان کمال الانقطاع است که در مناجات شعبانیه همه امامان آن را درخواست کرده اند:
“وأبو أنصار قلوبنا بضياء نظرها اليك على تعرق أبصارُ القلوب حجب الثور فتصل إلى مفيدنِ الْعَظَمه وتصير أرواحنا معلقة بعز قدسك “:و چشمان قلب ما را به روشنی نظر کردن به سوی تو روشن گردان تا آنجا که چشمان قلب هایمان حجاب های نور را پاره کند و به معدن عظمت برسد و متصل گردد) و روح های ما به عزّ قدس تو آویخته گردد. نظر انداختن به دوست و کنار زدن حجابهای نور و رسیدن به منبع نور فقط در نماز و نیایش رخ می دهد و فقط نمازگزار معنی آن را می داند و بس.
حافظ می گوید:
در نمازم خم ابروی توام باد آمد
حالتی رفت که محراب به فریاد آمد
فواید و آثار واقعی نماز بر روح و باطن انسان
فواید و آثار نماز
بی شک گستره تأثیر نماز تمام زندگی ظاهر و باطن و دنیا و آخرت است؛ زیرا دنیا و آخرت تمام عرصه حیات انسان است. از این رو، نماز را در دو دسته آثار دنیوی و آثار اخروی برمی شماریم.
1- آثار دنیوی نماز
آثار دنیوی نماز شامل آثار تربیتی اجتماعی جسمانی و فیزیکی است که هر کدام به تفصیل بررسی می شود:
الف) آثار تربیتی نماز
مهم ترین و اصلی ترین اثر نماز که هدف از تشریع نماز است اثر تربیتی آن است و آثار دیگر آن به تبع و دنباله این خاصیت است. با تربیت صحیح رفتارهای اجتماعی و نظم اجتماع و سلامت آن در مسیر سالم و تکامل قرار می گیرد. هدف اصلی آموزه های دین در درجه اول تربیت، ترکیه و ادب آموزی است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش از تربیت دیگران خود تربیت یافته پروردگار بود: «ادَّبَنِی رَبِّي فَاحْسَنَ تأديبي؛ پروردگارم مرا ادب (تربیت) کرده، پس نیکو تربیتم کرده است».
برخلاف زندگی حیوانی در انسان و حیوان که مراحل رشد آن به اقتضای حکم غریزی صورت می گیرد، حیات واقعی انسانی حالت بالقوه دارد از این رو انبیای الهی همواره انسان را از خطر گرایش مطلق به زندگی حیوانی باز داشته اند تا استعدادهای بالقوه خود را در رسیدن به کمالات شکوفا سازد. انبیا مردم را از دنیا باز دارند و تقیید اطلاق شهوت و غضب کنند و تحدید موارد منافع نمایند غافل گمان کند دعوت به دنیا کنند. پس آنها جلوگیر اطلاق هستند نه داعی به دنیا».
یکی از برنامه های تربیتی انبیای الهی نماز است. تمام ادیان الهی و انبیا به دلیل آثاری که نماز بر روح و زندگی فرد می گذارد عامل و آمر به نماز بودهاند مهم ترین آثار نماز عبارت است از:
یک _ محوریت در عمل انسان
پیامبر اکرم صلی الله عليه و آله فرمود: «وَاعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَىءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبِعْ لِصَلوتِكَ. امام علی علیه السلام نیز در نهج البلاغه به همین مطلب اشاره کرده است. بر این اساس اعمال انسان تابع کیفیت نماز اوست؛ هر چه نماز صحیح تر انجام گیرد، عمل انسان سالم تر است و هر چه نماز صوری و ظاهری باشد، عمل او هم متزلزل و بی ریشه خواهد بود. همان گونه که امام خمینی رحمه الله نیز بر این باور است که نماز و انسانیت رابطه متقابل دارند و سعادت و شقاوت هر کس به عمل اوست که تابع نماز اوست.
دو _ اثر بازدارندگی از فحشا و منکر
در قرآن کریم، به این امر به طور صریح اشاره شده است: «ان الصلاة تنهى عن الفحشاء والمنكر؛ نماز (انسان) را از فحشا و منکر باز می دارده. (عنکبوت: ۴۵) البته در قرآن به موارد دیگر پی آمدهای نماز اشاره شده است. برای مثال، هنگامی که رذایل اخلاقی یا نقایص روحی انسان نکوهش میشوند اهل نماز مستثنا می شوند:
“إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً إِذا مَسَّهُ الشَّرُ جَزوعاً وإذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنوعاً إِلَّا الْمُصَلِّينَ. (معارج: ۱۹ ـ ۲۳): به راستی که انسان حریص آفریده شده است هنگامی که او را شری در رسد، جزع و بی تابی می کند و هنگامی که خیری به او رسد منم میکند (بخیل میشود مگر نمازگزاران (که این گونه نیستند).
فواید و آثار واقعی نماز بر روح و باطن انسان
سه _ ایجاد آرامش روحی و اطمینان
این خاصیت و اثر نماز را میتوان به سادگی در چهره و قوت روحی اهل نماز مشاهده کرد؛ زیرا آنان به تناسب بهره مندی از آثار نماز معمولاً در سختیها و گرفتاریها چهره ای مطمئن و آرام دارند و هیچ گاه در زندگی خویش احساس پوچی و اضطراب ندارند؛ زیرا در سایه ارتباط با مبدأ عالم همواره از او استمداد جسته و در امور زندگی بر او توکل میکنند هر نمازگزار در نمازهای روزانه خویش، ده بار جمله ایاک نعبد و ایاک تشتعین» را بر زبان می آورد و جان خود را با آن مأنوس می کند.
قرآن کریم به پیامبر خویش میفرماید: «وَأَقِمِ الصَّلاة لتذکری؛ نماز را به خاطر ذکر و یاد من به پای داره. (طه: ۱۴) و در جای دیگر می فرماید: «آلا بِذِكْرِ الله تَطْمَئِنُّ الْقُلوبُ؛ هان، آگاه باشید که دل ها به یاد خدا آرام می گیرده. (رعد: ۲۸)
ذكر خدا باعث آرامش دلهاست و نماز ذکری است که این اثر را داراست وفی مُناجاتِک روحی و راحتی؛ راحتی و آرامش من در مناجات با توست»
چهار _ مصونیت از رذایل اخلاقی (کبر)
با توجه به احادیث و روایات بسیار و قرار گرفتن کبر در میان دیگر گناهان کبیره میتوان به نقش نماز در مصون کردن انسان از خطر کبر پی برد. از حکیمی رسیده است که از امام صادق علیه السلام درباره پایین ترین درجه الحاد و برگشت از حق پرسیدم. پس فرمود: پایین ترین درجه كبر (الحاد) است. کبر از بزرگ ترین گناهان کبیره است که باعث سقوط انسان از مرتبه قرب الهی میگردد. بیشتر گناهان کبیره به نوعی موجب عقوبت و حتی دخول در آتش می گردند و انسان را بدهکار خدا یا خلق می گردانند، ولی صفت کبر نوعی تنازع با صفت ذاتی حق تعالی است.
امام صادق علیه السلام فرمود: “والكبير رداء الله فَمَن نازع الله عزوجل ردائه لم يزله الله الا مقالات” کبر ردای خداوند است، هر کس بر سر آن با خدا به منازعه و مقابله برخیزد، خداوند جز پستی و خواری چیزی بر او نیفزاید. شیطان با همه تقربی که در درگاه الهی داشت در اثر یک تکبر از درگاه الهی رانده شد و دچار لعنت ابدی گردید.
قال أنا خير منه خَلَقْتَني مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ قَالَ فَاخْرج منها فإنك رجيم و إن خليك لعلنى إلى يوم الدين. (ص: ۷۶ ـ ۷۸) شیطان گفت: من از او بهتر برتر) هستم مرا از آتش آفریدی و او را از خاک خدا) به او گفت: از آن صف فرشتگان) بیرون شو که تو رانده شده ای و لعنت من تا روز قیامت بر توست.
قرآن کریم استکبار و تکبر در عبادت را وعید به آتش داده است: “إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سيدخلون جهنم داخرين”. (غافر: ۶۰) :کسانی که از عبادت من تکبر میکنند به زودی خوار و ذلیلانه داخل جهنم شوند.
نماز حقیقی، روح منیت را از نمازگزار می زداید و او را به فقر ذاتی خویش توجه می دهد. نمازگزار، خود و اعمالش را ناچیز می بیند و در قول و فعل خویش هیچ گاه دچار کبر نمی شود و نوع مخلوق را با دیده استقلال و غنا نمی نگرد. در روایات شیعه فلسفه وجوب و تشریع نماز از سوی خداوند دوری از کبر بیان شده است. چنانکه امام علی علیه السلام می فرماید: “فَرَضَ الله الإيمان تطهيراً مِنَ الشَّرْكِ وَالصَّلَاةَ تَنْزِيهَا عَنِ الْكِبْر”.: خداوند ایمان را برای پاک شدن از شرک و نماز را برای دوری از کبر واجب ساخت. حضرت زهرا علیها السلام نیز به این مضمون اشاره کرده است.
پنج- پرورش روحی در سایه ارتباط با خالق هستی
خداوند می فرماید: «آنا جليس من ذكرني من هم نشین کسی هستم که مرا یاد کند. (۲) یکی دیگر از آثار فردی نماز، پرورش و ایجاد قوت روحی است که در اثر ارتباط مداوم و مکرر با سرچشمه هستی ظاهر میشود. قرآن می فرماید: «وَ مَنْ أَعرض عن ذكرى فإن له معينه ملكا و هر کس از ذکر و یاد من روی بناید، پس زندگی سختی خواهد داشت. (طه: ۱۲۴)
در آیه ای دیگر آمده است: “وَ مَنْ يَعْضُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَيْضُ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ. (زخرف: ۳۶) : اگر کسی از ذکر پروردگار رحمان سر باز زنده شیطانی که هم نشین او باشد، بر او می گمارم. همچنین خداوند می فرماید: “و مَنْ يَكُن الشيطان له قرينا فساء قريبا”، و هر كس شيطان قرین او باشد، پس به هم نشینی است. (نساء: ۳۸)
دوری از ذکر حق انسان را دچار بی هدفی و پوچی می کند؛ زیرا روح انسان به دلیل بعد ملکوتی اش همیشه جویای اصل خویش است: هر کسی کو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش اور کسی کو دور ماند از اصل خویش باز جوید روزگار وصل خویش هم نشین انسان بریده از ذکر حق شیطان و هم نشین انسان نمازگزار حق تعالی است. هم نشینی با خدا خواسته فطری هر انسانی است و تنها کسانی آرامش دارند که مطلوب درون خویش را بیابند و او جز خالق هستی نیست.
به عرفان فطری انسانها نظر می اندازیم و گوییم در فطرت و خلقت انسان امکان ندارد به غیر کمال مطلق توجه کند و دل ببندد، همه جان ها و دلها به سوی اویند و جز او نجویند و نخواهند جست و ثناخوان اویند و ثنای دیگری نتوانند کرد.
شش _ ثبات روحی
در سایه آرامش و اطمینان روحی حاصل از نماز انسان دارای روحی پرورش یافته و باثبات می.شود. اهل نماز همیشه از خالق خویش درخواست می کنند که از راه و رسوم گمراهان و غضب شدگان درامان باشند: “الهدنا الصراط المستقيم. صراط الذين أنعمت عليهم غير المغضوب عليهم وَلَا الضَّالِّينَ (حمد: ۷۵) : شخص نمازگزار در سختی ها و راحتی ها یک حال ثابت دارد و همه چیز را از ناحیه خالق خود و بر اساس حکمت و خیر خواهی او میبیند و به علم و عدالت او ایمان دارد.
قرآن به نمونه هایی از ثبات روحی نمازگزاران اشاره می کند: “إِنَّ الإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعًا إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعًا إِلَّا الْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ”. (معارج: ۱۹): انسان حریص آفریده شده است هنگامی که به او شر ،رسد جزع و بی تابی می کند و هنگامی که خیر به او برسد منع می کند بخیل می شود، مگر نمازگزاران که چنین نیستند و همیشه در سختی و فراخی حالی ثابت دارند.
همچنین خداوند یکی از ویژگیهای اهل ایمان را این گونه توصیف می کند: “الَّذِينَ إِذا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لله وإنا إليه راجعون أوليك عليهم صلوات من ربهم (بقره: ۱۵۵ و ۱۵۶): آن کسانی که چون مصیبتی بر آنها وارد شود گویند ما از خدا هستیم و به سوی او می رویم بر آ آنان صلوات و رحمت هایی از پروردگارشان خواهد بود.
همچنین در سنگ هرات با عنوان “پی آمدهای ترک نماز و علل گرایش به بی نمازی” بخوانید.