آداب عبادت و نماز از زبان امامان معصوم علیهم السلام
اجتماع و زندگی اجتماعی انسان اقتضای خلقت و طبع مدنی و اجتماعی اوست. به گونه ای که نه انسان قادر به زندگی غیر اجتماعی و بریده از دیگران است و نه شرع و دستورهای الهی به او اجازه چنین عملی می دهد. ساده ترین شکل اجتماع، هم نشینی است که در آموزه های اسلامی بدان توجه شده است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: “الوَحدَهُ خَيْرٌ مِنْ جَلِيسِ السُّوءِ وَ الْجَليسُ الصّالِحُ خَيْرٌ مِنَ الْوَحْدَهِ”: تنهایی بهتر از هم نشین بد است و هم نشین نیکوکار بهتر از تنهایی است.
مسئله مهم در زندگی اجتماعی و ارتباط با دیگران مسئله رعایت آداب و رسوم است؛ یعنی رعایت مسائلی که انجام یا ترک آن ضروری است و نشان عقل و شخصیت انسان به شمار میرود به حکم عقل رعایت آداب در ارتباط با دیگران به تناسب میزان اعتبار و جایگاه طرف مقابل بسیار ضروری است و این مسئله در زندگی روزانه قابل درک است. برای مثال، در دیدار یک پادشاه و یا یک مسئول بلند پایه از لحاظ ظاهری و رفتاری ادب لازم را رعایت میکنیم در شرع مقدس و احادیث، دو گونه ادب به نمازگزاران توصیه شده است که رعایت آنها به رشد و کمال انسانی و تأثیر گذار بودن نماز خواهد انجامید و رعایت نکردن آن محرومیت از لطف الهی را به همراه خواهد داشت.
آداب عبادت و نماز از زبان امامان معصوم علیهم السلام
بدان که از برای نماز غیر از این صورت معنایی است و غیر از این ظاهر باطنی است و چنانچه ظاهر را آدابی است که مراعات ننمودن آنها موجب بطلان نماز صوری یا نقصان آن گردد. همین طور از برای باطن آدابی است. قلبیه باطنیه که با مراعات ننمودن آنها نماز معنوی را بطلان یا نقصان دست دهد، چنانچه با مراعات آنها نماز دارای روح ملکوتی شود. آداب نماز دو گونه است آداب ظاهری و آداب باطنی. نماز هم مثل انسان دارای ظاهر و باطن است و انسانیت انسان براساس نماز و نماز انسان براساس انسانیت او محقق میگردد.
آداب و اسرار نماز
-
امام خمینی رحمه الله درباره رابطه نماز با انسانیت انسان می فرماید:
بالجمله از برای نماز مقامات و مراتبی است که در هر مرتبه ای که مصلی است نمازش با مرتبه دیگر بسیار فرق دارد. چنانچه مقامش با مقامات دیگر خیلی فرق دارد. پس مادامی که انسان صورت انسان و انسان صوری است نماز او نیز نماز صوری است و فایده آن نماز، فقط صحت و اجزای صوری فقهی است و اگر از مرتبه ظاهر به باطن و از صورت به معنی پی برد تا هر مرتبه ای که محقق شود نماز او نیز حقیقت پیدا می کند.
پس مادامی که نماز انسان صورت نماز است و به مرتبه باطن و سر آن نرسیده انسان متحقق نشده، انسان نیز صورت انسان است و به حقیقت آن محقق نگردیده، پس میزان در کمال انسانیت و حقیقت آن عروج به معراج حقیقی و صعود به اوج کمال و وصول به باب الله با مرقات نماز است.
در این قسمت، مختصری از آداب عبادت و نماز از زبان امامان معصوم علیهم السلام و نیز اهل نماز حقیقی، به ویژه امام خمینی رحمه الله بیان می شود.
1- ادب ذلت خود در برابر عزت خدا
یکی از آداب قلبیه در عبادت و وظایف باطنیه سالک طریق آخرت، توجه به هر ربوبیت و ذل عبودیت است. پس سالک الی الله را ضرور است که به مقام دل خود پی برد و نصب العین او ذلّت عبودیت و عزت ربوبیت باشد. بنابراین، نمازگزار باید به هنگام عبادت ناچیزی و ضعیف بودن خود را در مقابل عظمت بی انتهای خالق خویش به یاد آورد تا از حجاب خودبینی بیرون آید تا انسان را نظر به خویشتن و کمال و جمال متوهم خود است، از جمال مطلق و کمال صرف محجوب و مهجور است و اول شرط سلوک الی الله خروج از این منزل است بلکه میزان در ریاضت حق و باطل همین است.
آداب عبادت و نماز
حاصل این ادب در نماز خشوع است: یکی از اموری که برای سالک در جمیع عبادت خصوصا نماز که سرآمد همه عبادات است و مقام جامعیت دارد لازم است خشوع است و حقیقت آن عبارت است از خضوع تام ممزوج با حبّ یا خوف. اگر قلب از قلوب شوقی باشد، خضوع در عین حبّ اوست و ناشی از هیبت و عظمت و سطوت جمال حق است و اگر قلب خوفی باشد، خضوع او ناشی از ادراک عظمت و کبریا و جلال حق است.
2- ادب طمأنینه
او از آداب مهمه قلبيه عبادات، خصوصا عبادات ذکریه طمأنینه است و آن غیر از طمأنینه ای است. که فقها «رضوان الله علیهم، در خصوص نماز اعتبار کرده اند و آن عبارت است از آنکه شخص سالک عبادت را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر به جا آورد. زیرا که اگر عبادت را با حال اضطراب قلب و تزلزل به جا آورد قلب از آن عبادت منفعل نشود و آثاری از عبادت در ملکوت قلب حاصل نشود و حقیقت عبادت صورت باطنیه قلب نگردد.
در اول امر که زبان قلب گویا نشده، سالک راه آخرت باید آن را تعلیم دهد و با طمأنینه و سکونت، ذکر را به آن القا کند. همین که زبان قلب باز شد قلب قبله لسان و سایر اعضا می شود. با ذکر آن همه مملکت وجود انسانی ذاکر گردد و ولی اگر این ذکر شریف را بی سکونت قلب و طمأنینه آن و با عجله و اضطراب و اختلال حواس گفت از آن در قلب اثری حاصل نشود و از حد زبان و گوش حیوانی ظاهری به باطن و سمع انسانی نرسد.
3- ادب محافظت عبادت از تصرف شیطان (اخلاص داشتن)
امام خمینی رحمه الله، این ادب را از اصولی ترین و مهم ترین آداب قلبی دانسته و به آیه دو الذينَ هُمْ عَلَى صَلَواتِهِمْ يُحَافِظُونَ (مؤمنون (۹) استناد می کند و خلوص از تصرف شیطان که مقدمه اخلاص است به حقیقت حاصل نشود؛ مگر آنکه سالک در سلوکش خداخواه شود و خودخواهی و خودپرستی را که منشأ تمام مفاسد و ام الامراض باطن است، زیر پا نهد.
آداب عبادت از زبان امامان معصوم
پس بر سالک طریق آخرت لازم و حتم است که با کمال دقت و تفتیش در حرکات و سکنات و طلب و مطلوب خود غور کند و از حیله های نفس و شیطان غفلت نکند و از دام های نفس اماره و ابلیس غافل نشود و در جمیع حرکات و افعال، سوء ظن کامل به خود داشته باشد و هیچ گاه آن را سرخود و رها نکند.
4- ادب نشاط و بهجت
او دیگر از آداب قلبیه نماز و سایر عبادات که موجب نتایج نیکویی است بلکه باعث فتح بعضی از ابواب و کشف بعضی از اسرار عبادات است آن است که سالک جدیت کند که عبادت را از روی نشاط و بهجت قلب و فرح و انبساط خاطر به جا آورد و از کسالت و ادبار نفس در وقت عبادت احتراز شدید کند. پس وقتی را که برای عبادت انتخاب می کند، وقتی باشد که نفس را به عبادت اقبال است و دارای نشاط و تازگی است و خستگی و فتور ندارد. زیرا اگر نفس را در اوقات کسالت و خستگی وادار به عبادت کند ممکن است آثار بدی به آن مترتب شود که از جمله آنها آن است که انسان از عبادت منزجر شود.
- پیامبراکرم صلی الله علیه و آله که می فرماید: “قال رسول الله صلى الله عليه و آله يا على، إن هذا الدين متين، فأوغل فيه يرقي ولا بعض إلى نفسك عبادة ربك (1)”: ای علی این دین متین و استوار است با رفق و مدارا در آن گام نه و پرستش پروردگارت را میخوض خود مکن.
- همچنین امام حسن عسکری علیه السلام که می فرماید: “إذا نَشَطَتِ القلوبُ فَأَوْدِعَوُهَا وَ إِذَا نَفَرَتْ فَوَدْعوها. هنگامی که قلوب نشاط و بهجت دارند به آنها امانت بسپارید و وقتی که گریزانند آنها را واگذارید.
- امام خمینی رحمه الله با اشاره به حدیث می فرماید: و از این احادیث و احادیث دیگر استفاده ادب دیگر شود که آن نیز از مهمات باب ریاضت است و آن عبارت از مراعات است و آن چنان است که سالک در هر مرتبه که هست، چه در ریاضات و مجاهدات علمیه یا نفساتیه یا عملیه، مراعات حال خود را بکند و با رفق و مدارا با نفس رفتار نماید و زائد بر طاقت و حالت خود تحمیل آن نکند. خصوصاً برای جوان ها و تازه کارها این مطلب از مهمات است.
5- ادب تفهيم
ایک از آداب قلبیه عبادات، خصوصاً عبادات ذكريه تفهیم است و آن چنان است . انسان قلب خود را در ابتدای امر چون طفلی پندارد که زبان باز نکرده و آن را می خواهد تعلیم دهده.
6- ادب حضور قلب
ایکی از مهمیات آداب قلبیه که شاید کثیری از آداب مقدمه آن باشد و عبادت را بدون آن روح و روانی نیست و در احادیث شریفه از کمتر چیزی این قدر ذکر شده و به کمتر ادبی این قدر اهمیت داده شده، حضور قلب است. در احادیث و آیات قرآن ادب حضور قلب مهمترین ادبی است که درباره آن مطالب فراوانی آمده است و حقیقت نماز با توجه به این ادب محقق میشود و تأثیر نماز نیز که منع از فحشا و منکر است و اختلاف درجه نمازها به همین ادب است.
حضور قلب به معنای حاضر بودن جان و روح و قلب انسان همراه با حرکات و ذکر نماز است که در روایات بیشتر به اقبال قلب از آن تعبیر شده است. تفصیل بیشتر این مطلب مطابق روایتهای ائمه علیهم السلام در بخش دوم آمده است و در اینجا بیشتر درباره چگونگی کسب حضور قلب مطالبی آورده میشود.
امام خمینی رحمه الله با اشاره به موانع حضور قلب و راه علاج آنها می فرماید: پس ای عزیز، اگر ایمان به آنچه ذکر شد که گفته انبیا علیهم السلام است، آوردی و خود را برای تحصیل سعادت و سفر آخرت مهیا نمودی و لازم دانستی حضور قلب را نمایی و خارهای طریق را از سر راه سلوک ریشه کن کنی و پس از آن اقدام به خود آن کنی.