در این نوشتار به موضوع برزخ و حیات برزخی در قرآن می‌پردازیم. با سنگ هرات همراه باشید.

مقدمه

در آغاز مطلب برزخ و حیات برزخی در قرآن، به بیان چکیده‌ای از زندگی برزخی می‌پردازیم. با سنگ هرات همراه باشید.

برزخ مرحله‌ای است که پس از مرگ انسان آغاز شده و تا روز قیامت ادامه می‌یابد. در خصوص وجود و یا عدم وجود حیات در این مرحله، دو دیدگاه وجود دارد.

برخی آیات قرآن در ظاهر به گونه‌ای هستند که می‌توان از آنها انکار حیات برزخی را استنباط کرد؛ بدین ترتیب که انسان پس از مرگ هیچ گونه ادراک و حسی نداشته و در روز رستاخیز دوباره زنده می.شود. برخی دانشمندان اسلامی نیز همواره بر این باور بوده‌اند که با توجه به بعضی دیگر از آیات قرآن کریم و روایات بی‌شمار در این خصوص و نیز با توجه به حقیقت انسان، نفس مرگ و معاد، دیگر جایی برای تردید و شبهه در مورد وجود حیات برزخی نخواهد ماند.

حیات برزخی موضوعی است که در این نوشتار در پی بررسی آن هستیم. مقصود از حیات همان زنده بودن و ادراک داشتن و توان احساس کردن و فهمیدن و قدرت بر انجام برخی امور است. منظور از قدرت انجام برخی امور فقط امور مادی و دنیایی نیست بلکه هر نوع حیاتی که مقصود باشد، امور متناسب با همان حیات مد نظر است. اما مقصود از برزخ فاصله‌ای است که پس از مرگ آغاز و تا روز رستاخیز ادامه خواهد داشت. پس در تعریف حیات برزخی باید گفت منظور از آن زندگانی پس از مرگ و قبل از زنده شدن در روز قیامت است.

برزخ و حیات برزخی در قرآن

شناخت مرگ

مرگ در دین اسلام با کلماتی از قبیل موت و توفّی معرفی شده است. در قرآن واژه های موت، توفی و حیات کاربردهای متعددی دارند. این واژگان گاهی در مورد نباتات مورد استفاده قرار می‌گیرند(روم/۲۴)، گاهی منظور از آن‌ها حیات و مرگ حیوانی است (بقره/۲۶۰)، گاهی هم موت و حیات در مورد انسان به کار می‌رود (مومنون/۳۷؛ بقره (۷۳))، همچنین از این واژگان در امور معنوی هم استعمال شده است (انعام/۱۲۲)، واژه های موت و حیات در مورد خداوند نیز به کار رفته‌اند(فرقان/۵۸). از این آیات می‌توان دریافت که منظور از کلمه‌ی موت، نبود حیات است.

از نظر بسیاری از دانشمندان، مرگ به معنای عدم حیات به طور کلی نیست. یعنی با رخ دادن مرگ انسان از هستی به سرای نیستی نمی‌رود و معدوم نمی‌شود بلکه در چنین مرحله‌ای تنها دچار عدم حیات دنیوی شده است. یعنی مرحله ای از زندگی را ترک گفته و به مرحله ی دیگر یعنی حیات اخروی منتقل شده است. به همین دلیل است که قرآن «موت» را مفهوم وجودی دانسته است (ملک/۲۲).

برای وجودی بودن مرگ استدلال دیگری نیز آورده شده است به این بیان که واژه ی توفی در قرآن به معنای مرگ استعمال شده است و توفی به معنای اخذ چیزی به صورت تمام و کمال است.پس با توجه به معنای مزبور، بر وجودی بودن مرگ و انتقال انسان از مرحله ای از زندگی به مرحله ی دیگر دلالت پی می‌بریم.

منکرین حیات برزخی

در ادامه‌ی مطلب برزخ و حیات برزخی در قرآن، با سه دسته از منکرین حیات برزخی آشنا می‌شویم. با سنگ هرات همراه باشید.

منکرین حیات برزخی را می‌توان در سه دسته جای داد.

برخی به هیچ وجه به ماوراء طبیعت اعتقادی ندارند و همه امور را در همین ماده خلاصه می‌دانند که در اصطلاح ملحد، دهری، ماتریالیست و در عصر معصومین زندیق نامیده می‌شدند. این گروه در ضمن انکار خداوند و معاد، تمام امور غیر مادی مانند برزخ را نیز انکار می‌کنند.

گروه دوم معتقد به استمرار حیات انسان‌های تکامل نیافته به وسیله انتقال روح از بدنی که می‌میرد به بدن دیگر هستند. این روند انتقال را در اصطلاح تناسخ می‌نامند. این گروه برخی باورهای ماوراءالطبیعی دارند ولی این اعتقادات آنان مربوط به یک دین الهی واحد نیست.

گروه سوم که مورد اصلی بحث ما هستند، کسانی‌اند که به خداوند و معاد و بسیاری از امور غیر مادی و فرامادی دیگر معتقد هستند و فقط حیات برزخی را انکار می‌کنند. برخی از کسانی که بر این باورند، از علما و دانشمندان دین مبین اسلام بوده و بر این باور خود دلایلی از قرآن و روایات اقامه می‌کنند. پیروان این دیدگاه به خداوند خالق ایمان دارند، حساب و کتاب بعد از مرگ نیز مورد پذیرش آن‌ها قرار گرفته است، بهشت و دوزخ و پاداش و عذاب اخروی را تایید می‌کنند ولی حیات برزخی را مورد انکار قرار می‌دهند.

این باور در جهان اسلام مورد قبول عده‌ی کثیری واقع شده و به آن باور داشته اند. از جمله استدلال‌های منکرین حیات برزخی به این ترتیب است که یکی از شروط باور به حیات برزخی و لزوم وجود آن این است که علاوه بر تجرد نفس بقای نفس نیز مورد قبول قرار گیرد در صورتی که برخی از آیات به صراحت بقای هر چیزی غیر از خداوند را نفی کرده‌اند و چنین می‌گویند که همه چیز جز خدا فانی و از بین رفتنی است. الرحمن (۲۷-۲۶).

برخی از آیات قرآن کریم نیز در ظاهر بیانگر عدم وجود حیات برزخی است که در ذیل مورد بررسی قرار می‌گیرند.

أو كالَّذِى مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِ هذه اللهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَانَهُ اللهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعثَهُ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَل لَبِثْتَ مِانَةَ عَام…» (بقره /۲۵۹). نکته‌ای که در این آیه باید به آن اشاره کنیم این است که این شخص صد سال پس از مرگش زنده شد ولی هیچ اطلاعی از مرگ خود، مدت آن و اتفاقاتی که در این مدت برای او و دیگران افتاد نداشت به طوری که مدت مرگ خود را یک روز و یا کمتر از یک روز می‌دانست. این در صورتی است که اگر روحی غیر از این جسم مادی وجود می‌داشت و یا عالم برزخی می‌بود، باید از آن مطلع می‌شد و بیان می‌کرد که بر او چه گذشته است. پس این آیه می‌تواند دلیلی باشد بر این که پس از مرگ تا قیامت و زنده شدن مجدد هیچ حیاتی برای فرد متوفی وجود ندارد.

كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللهِ وَ كُنتُمْ أمْوَاتًا فَأَحْيَكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ(بقره/۲۸). چگونه کفر به خداوند می‌ورزید در صورتی که شما مردگانی بودید که او به شما حیات داده و اسباب زنده شدن شما را فراهم نمود. سپس شما را می‌میراند و پس از آن مجدداً شما را زنده می‌کند. سپس به سوی او بر می‌گردید. با دقت در این آیه مشخص میشود که همان طوری که قبل از زنده شدن در دنیا چیزی نبودیم «لم یکن شیئاً مذکورا» و از آن دوران چیزی به یاد نداریم پس از مرگ تا قیامت هم چیزی نیستیم بلکه قیامت احیاء مجدد است.

برزخ و حیات برزخی در قرآن

اثبات حیات برزخی

قرآن کریم در بسیاری از آیات درباره زندگی پس از مرگ صحبت می‌کند که البته اکثر این آیات به قیامت مربوط می‌شوند. شاید بتوان گفت که حدود یک سوم آیات قرآن راجع به قیامت و زندگی پس از مرگ است و این نشان دهنده جایگاه مهم این باور در دین اسلام است. در برخی از آیات به زندگی برزخی نیز اشاره شده است. این آیات می‌توانند دلیل محکمی بر اثبات وجود حیات برزخی باشند. در ادامه‌ی مطلب تعدادی این آیات مورد بررسی قرار گرفته و چگونگی استدلال بر آنها بیان شده است.

وَ لا تَقُولُوا لِمَن يُقْتَلُ في سبيل الله أموات بل أحياء ولاكن لا تَشْعُرُونَ (بقره/۱۵۴). و آیه ای دیگر که مشابه این آیه شریفه است (آل عمران (۱۶۹) که می فرماید به کسانی که در راه خدا کشته شده‌اند، مرده نگویید بلکه اینان زنده هستند ولی شما درک نمی‌کنید. این آیه شریفه به روشنی بر حیات برزخی دلالت دارد که افراد در آن‌جا در نعمت یا عذاب قرار می‌گیرند تا آن که قیامت فرا رسد. پس آن چه از آیه فوق به دست می‌آید این است که آیه شریفه به طور صریح دلالت بر حیات برزخی شهدا می کند.

فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دَارِهِمْ جَاثِمِينَ فَتَوَلَّى عَنهُمْ وَ قَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّي وَ نَصَحْتُ لَكُمْ وَ لَكن لا تحبُّونَ النَّاصِحِين(اعراف/78 و 79). پس زلزله ای بر آنان آغاز گردید تا آن که همه در خانه‌های خود از پای درآمدند حضرت صالح از آنان روی گردانید و گفت ای قوم من! من رسالت پروردگارم را به شما ابلاغ نمودم و لکن شما ناصحان را دوست نمی‌دارید. بسیاری از مفسرین دلالت آیه را بر وجود عالم برزخ می‌دانند.

سَنُعَذِّبهم مرتين ثم يُرَدُّونَ إِلَى عَذَابٍ عَظِيمٍ (توبه/۱۰۱). در این آیه بیان شده است که منافقان قبل از این که وارد جهنم شوند دو مرتبه عذاب می‌شوند. درباره‌ی این که منظور از دو عذاب چیست می‌توان گفت عذاب اول آنان در دنیا است که هر نوع گرفتاری، مصیبت، کشته و مجروح شدن، رسوایی و حتی سختی‌های مرگ را هم شامل می‌شود. عذاب دوم هم همان عذاب برزخی است و طبعاً چنین عذاب‌هایی قبل از عذاب‌های عظیم در قیامت است.

الَّذِينَ تَتَوَفَّتْهُمُ الْمَلَئِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (نحل32). کسانی که فرشتگان جانشان را به گوارایی می‌گیرند فرشتگان به آنان گویند: سلام و درود بر شما باد به خاطر آن چه از اعمال صالح انجام داده اید وارد بهشت شوید. مطابق این آیه شریفه فرشتگان حین قبض روح مؤمنان به آنان امر می‌کنند که وارد بهشت شوند. در این آیه فعل امر ادخلوا بلافاصله پس از قبض روح استعمال شده است که نشان دهنده این است که همان فرشتگانی که برای قبض روح آمده‌اند به انسان می‌گویند که وارد بهشت شود در حالی که برای داخل شدن به بهشت، قیامت مقدمات و حساب و کتاب لازم است. پس بهشت مذکور در آیه می‌بایست بهشت برزخی باشد.

برزخ و حیات برزخی در قرآن

نتیجه

آیاتی که برای اثبات وجود حیات برزخی مطرح شده‌اند می‌توانند به این امر دلالت داشته باشند اما اگر با ذهن خالی و بدون پیش فرض سراغ آیات قرآن کریم برویم، در این صورت دلالت این آیات به حیات برزخی بیشتر از دلالت آیات منکر حیات برزخی نخواهد بود. به نظر می‌رسد در تفسیر هر متنی از جمله آیات قرآن تأثیر پیش فرض‌های ذهنی بر چگونگی برداشت ما از متن اجتناب ناپذیر است.

آیات و روایات مطرح شده در این نوشتار و روایات بسیار دیگر که در کتب حدیثی وجود دارند، به مسئله حیات برزخی می‌پردازند. این روایات چنان متنوع و متعدد هستند که با عنایت به آیات مورد اشاره، دیگر جایی برای تردید در اصل مسأله برزخ باقی نمی‌گذارند. روایات زیادی هستند که از لحظه به لحظه‌ عالم برزخ گزارش داده و ما را از وقایع آن آگاه می سازند. شاید بتوان به برخی از این روایات ایراد وارد کرد. ایراداتی از قبیل ضعف سند و مجهول بودن بسیاری از راویان آن احادیث. اما سوال مطرح شده در این نوشتار، اصل وجود یا عدم وجود حیات برزخی است و آن چه مسلم است این است که تعداد بسیار زیاد روایات راجع به برزخ و حیات برزخی در این موضوع مشترک‌اند بنابراین روایات در این باب از تواتر معنوی و تواتر ضمنی برخوردارند و در این صورت دیگر قابل انکار یا تردید نخواهند بود.

بیشتر بدانید:

https://www.aparat.com/result/%D9%88%D8%AD%D8%B4%D8%AA_%D9%82%D8%A8%D8%B1

همچنین در سنگ هرات با عنوان “مرگ، معاد و معنای زندگی”بخوانید.