۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

فروع دین

پس از ذکر اصول دین و مذهب که در جنبه اعتقادی تقلید پذیر نبوده و هر کسی باید از راه های گوناگون به آنها یقین پیدا کند، مجموعه ای از وظایف و تکالیف عملی برای سعادت دنیوی و اخروی در اسلام و مکتب شیعه بیان شده است که اعتقاد عملی به آنها نیز واجب است و با نام فروع دین مشهور شده اند. تعداد این احکام عملی در نظر علمای شیعه متغیر است. معمولاً نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات، امر به معروف نهی از منکر و تولی و تبری از مشهورترین فروع دین نامبرده میشود. ولی احکام و دستورات دیگری در زمینه خرید و فروش، ازدواج، قصاص، دیات و غیره نیز که در اصول فقه مطرح می شود نیز در حوزه فروع دین قرار دارند.

۱۰ اصل فروع دین

فقهای شیعه از چهار منبع که شامل: قرآن، سنت (حدیث)، اجماع و عقل است، احکام عملی اسلام را استخراج می کنند. در حوزه فروع دین، انسان یا باید خود روش استنباط احکام را یاد بگیرد و به قول معروف مجتهد شود و یا می تواند از یک مرجع تقلید که مجتهد اعلم نامیده می شود تقلید نماید. معمولاً نظریات این مراجع در کتاب هایی با نام رساله عملیه جمع بندی و عرضه می شود.

معمولاً در اول رساله عملیه شبیه این فتوی ذکر می شود:

• واجب است بر هر مکلف در احکام عبادات و معاملات و تمام کارهای دیگر، حتی مستحبات.
• مگر ضروریات از مسائل، مثل آنکه نماز واجب است و یا نماز مغرب سه رکعت است.
• یا از مجتهد تقلید کند، یا احتیاط نماید؛ یعنی طوری به وظیفه عمل کند که یقین نماید تکلیف خود درست انجام داده است.

ولی موارد احتیاط فراوان و نظریات بسیار زیاد است، بنابراین لازم است، مکلف برای آنکه یقین به رفع تکلیف نمایند، از مجتهد جامع الشرایط تقلید نمایند.

۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

 ۱- نماز

نماز مجموع افعال و اذکاری است که برای خشوع و خضوع و کرنش در برابر خداوند متعال اقامه می شود. بهترین روش پرستش خداوند یگانه است. قبل از اسلام نیز ادیان الهی اقامه نماز داشتند و حتی گفته شده که بعد از اقامت حضرت آدم و حوا عليهما السلام در زمین، خداوند نماز را بر حضرت آدم(ع) واجب کرد. از مجموع آیات و روایات مختلف می توان فهمید که نماز در ادیان الهی جایگاه بسیار بالائی داشت و مؤمنان به انجام دادن آن سفارش شده بودند.

از جمله در آیات:

1. « رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنتُ مِنْ ذُريَّني بواد غير ذي زَرْعٍ عِندَ بَيْتِكَ الْمُحرم ربنا ليقيموا الصلاة» (ابراهيم (۳۷) پروردگارا، من یکی از فرزندانم را در دره ای بی کشت و زرع، نزد خانه محترم تو، سکونت دادم. پروردگارا، تا نماز را به پا دارنده
2. و آیه ی وَ إِذْ أَحدنا ميثاق بني إسرائيل لا تَعْبُدُونَ إِلا الله و بالوالدين إحساناً و ذي القربى واليتامى والمساكين و قولوا لِلنَّاسِ حُسْناً وأقيموا الصلاة» (بقره، ۸۳) و چون از بنی اسرائیل پیمان محکم گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و خوش مادر و خویشان و یتیمان و مستمندان احسان کنید و با مردم سخن – به زبان – بگویید و نماز را برپا دارید.
3. و آيات و اذكر في الكِتابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِر وَ كانَ رَسُولاً نَبِيَّاً وَ كَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاة والزَّكَاة وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيّاه (مریم ۵۴ و ۵۵) و در این کتاب از اسماعیل یاد کن، زیرا که او درست وعده و فرستاده ای پیامبر بود و خاندان خود را به نماز و زکات فرمان میداد و همواره نزد پروردگارش پسندیده [رفتار] بود.

نماز و فروع دین

و در مورد حضرت عیسی علیه السلام نیز می فرماید: «وَ جَعَلَنِي مُبَارَكاً أَيْنَ مَا كُنتُ وَ أَوْصَانِي بِالصَّلاةِ وَ الزَّكَاةِ ما دُمْتُ حَيّاً» (مریم، ۳۱) و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته و تا زنده ام به نماز و زکات سفارش کرده است.» پیامبر اعظم اسلام قبل از رسالت نماز می خواندند و در روزهایی برای عبادت چندین روز در غار حراء در حوالی مکه اقامت بر می گزیدند. بعد از بعثت نیز پیامبر از روزهای اول رسالت به همراه خدیجه و حضرت على عليه السلام مبادرت به برپایی نماز کردند خداوند متعال در چندین آیه مختلف مؤمنان را به برپایی نماز امر می کند از جمله آیه ی و

أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ ارْكَعُوا مَعَ الرَّاكچین» (بقره ۴۳۰) دو نماز را بر پا دارید ، و زکات را بدهید ، و با رکوع کنندگان رکوع کنید.» یا آیه ی او اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلاةِ وَ إِنَّهَا لكبيرة إلا عَلَى الخَاشِعِین» (بقره، ۴۵) از شکیبایی و نماز یاری جویید . و به راستی این [ کار ] گران است . مگر بر فروتنان و آیات متعدد دیگر که بر اهمیت برپایی نماز اشاره می کند.

برای نماز گزاردن نیاز به مقدماتی است که به اختصار به برخی از آنها اشاره می شود:

1.  بدن پاک باشد یعنی به نجاستی آلوده نشود.
2.  لباس پاک باشد.
3.  لباس غصبی نباشد.
4. لباس از اجزای حیوان حرام گوشت بافته نشده باشد ۵- لباس مردان از ابریشم و طلا نباشد.
5.  مردان از انگشتر و زیور آلات طلا استفاده ننمایند.
6. مکان نماز گزار نجس نباشد.
7.  مکان نمازگزار غصبی نباشد.
8. نمازگزار در حالت هوشیاری کامل نماز بگزارد (مست و خمار نباشد).
9.  نمازگزار باید قبل از نماز واجباتی از قبیل غسل جنابت ، غسل مس میت و در صورتی که عذر داشته باشد تیمم بدل از غسل را انجام داده باشد.
10. داشتن وضو که احکام مفصل این احکام و سایر موارد در کتابهای با نام اصول فقه جمع آوری شده است و یا در کتابهای رساله توضیح المسائل مراجع تقلید توضیح داده شده است.

۲- زکات

زکات یکی از مهمترین اعمال در فروع دین است. در اکثر آیات قرآن اشاره به نماز برای تأكيد همراه با زکات نازل شده است. از جمله آيات زير:

1. «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ و أقاموا الصلاة و آتوا الزَّكَاة لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَ لا خوف عَلَيْهِمْ وَلا هُمْ يَحْزَنُونَ» (البقرة، ۲۷۷) کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و نماز بر پا داشته و زکات داده اند ، پاداش آنان نزد پروردگارشان برای آنان خواهد بود و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند.
2. «إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ اليَوْمِ الآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاة و آلى الزَّكَاة وَ لَمْ يَخْشَ إِلا الله فَعَسَى أُولئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ المُهْدِينَ (التوبة، ۱۸) مساجد خدا را تنها کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده و نماز برپا داشته و زکات داده و جز از خدا نترسیده اند ، پس امید است که اینان از راه یافتگان باشند.
3. «وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» (النور، (۵۶) و نماز را برپا کنید و زکات را بدهید و پیامبر [خدا] را فرمان برید تا مورد رحمت قرار گیرید. الذينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُم بِالآخيرة هُمْ يُوقِنُونَ» (النمل، (۳) همانان که نماز برپا می دارند و زکات میدهند و خود به آخرت یقین دارند.

با تفکر در اینگونه آیات متوجه می شویم که تنها عبادت فردی و عدم توجه به امور مؤمنان و جامعه برای رسیدن به سر منزل مقصود کافی نیست. در تاریخ کسانی بودند که به خاطر عدم پرداخت زکات مورد خشم خداوند واقع شدند که یکی از مشهورترین آنها قارون در بنی اسرائیل است که در سوره قصص به او اشاره شده است.

زکات و فروع دین

در تاریخ نقل است که پس از آنکه زکات بر بنی اسرائیل واجب شد، قارون که فردی بسیار ثروتمند بود برای اینکه زکات نپردازد علیه حضرت موسی علیه السلام توطئه چید ولی به عذاب خداوند دچار شد و از بین رفت. در احادیث متعددی به پرداخت زکات امر شده از جمله پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود: ای علی راستی مؤمن را سه نشانه است: روزه و نماز و زکات. امام صادق عليه السلام فرمود: «خداوند بر این امت چیزی سخت تر از زکات واجب نکرده است و بیشتر نابودی امتها به خاطر نپرداختن آن است.

و در جای دیگر می فرمایند: زکات به منظور آزمودن توانگران و کمک به مستمندان وضع شده است. اگر مردم زکات اموال خود را می پرداختند، هیچ مسلمانی نیازمند نمی ماند و به سبب آنچه خداوند عز و جل برای او واجب کرده است بی نیاز می شد. مردم فقیر و نیازمند و گرسنه و برهنه نشدند، مگر به گناه اترک زکات از سوی ثروتمندان ۲۰ در جای دیگر میفرمایند: هر که قیراطی از زکات را نپردازد، گو بمیرد، خواه یهودی و یا نصرانی.

زکات

امام محمد باقر علیه السلام در این زمینه می فرمایند: در کتاب رسول خدا صلى الله عليه و آله دیدیم که هرگاه مردم از دادن زکات خودداری کنند، زمین برکتهای خود را از هر نوع زراعت و میوه ها و کانی ها، دریغ دارد. در هر صورت هر فرد اسلام شناسی می داند که اسلام تنها به سیر و سلوک فردی توجه ندارد بلکه رشد اجتماعی و پرورش عموم مردم و سلامت فرهنگی، بهداشتی جامعه در بسیاری از موارد در واجبات و مستحبات اسلامی رعایت شده است. پرداختن زکات با توجه به موارد مصرف آن که بعداً اشاره خواهد شد میتواند در ریشه کنی فقر در جامعه، آبادانی و سازندگی، اصلاح امورات اقصادی، فرهنگی، بهداشتی و غیره سهم بسزایی داشته باشد.

۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

۳- خمس

در واقع تکلیف پرداخت یک پنجم از مال بدست آمده، در راه خداست که مطابق آیه ۴۱ سوره انفال بر مسلمانان واجب است:

“وَ اعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ للرَّسُول و لذي القُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ المَسَاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُم آهنتُم بِاللهِ وَ مَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الفُرْقَانِ يَوْمَ التَقَى الجَمْعَانِ وَ اللهُ عَلَى كُل شَيءٍ قدير”: و بدانید که هر چیزی را به غنیمت گرفتید ، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و برای خویشاوندان [ او ] و یتیمان و بینوایان و در راه ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [ حق از باطل ] روزی که آن دو گروه با هم روبرو شدند نازل کردیم ، ایمان آورده اید و خدا بر هر چیزی تواناست.

خمس و فروع دین

• جایگاه خمس

همانند زکات خمس نیز با هدف غنی بودن بیت المال مسلمین وضع شده است. منتهی بر خلاف زکات که عمدتاً برای رفع فقر و مشكلات عام المنفعه استفاده می شود، آیه ی فوق نشان می دهد که شمولیت آن بسیار بزرگتر از زکات بوده و مبالغ بالایی در صورت پرداخت جمع خواهد شد، درآمد خمس در اختیار پیامبر و امامان عليهم السلام در زمان زندگی شان بود و آن را صرف مصالح اسلام و مسلمین می نمودند.

در اهمیت جایگاه خمس امام محمد باقر عليه السلام فرمود: هر کس چیزی را از مال خمس خریداری کند، خداوند عذر او را نمی پذیرد، چون این خرید برایش حلال نیست. برای احدی جایز نیست که از خمس چیزی را بخرد، مگر اینکه حق ما را به ما برساند. البته بایستی توجه داشت که ائمه عليهم السلام مال خمس را برای مصارف شخصی خرج نمی کردند، همچنانکه امام صادق عليه السلام فرمود: من در شرایطی از شماها پول میگیرم، در صورتی که از اکثر اهل مدینه متمول ترم، فقط مقصودم اینست که شما پاکیزه شوید.

۴- روزه

روزه یکی از اعمالی است که خداوند بر کسانی که توانایی انجام آن را دارند، در ماه مبارک رمضان واجب نموده است و در واقع امساک از خوردن و آشامیدن و دفع منی از اذان صبح تا اذان مغرب میباشد. علاوه بر آن روزه های مستحب هم وجود دارند. برخی از ایام از جمله عيد فطر و عید قربان گرفتن روزه در اسلام حرام است. زنان نیز در ایام قاعدگی نباید روزه بگیرند، البته به عوض آن در روزهای دیگر بایستی قضای روزه های نگرفته را ادا کنند.

روزه و فروع دین

• تاریخ روزه

روزه قبل از اسلام نیز بود که در قرآن آیه ی «يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصَّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (بقره ،۱۸۳) «ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما [بودند] مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید، به این موضوع اشاره شده است.

پیامبر اعظم قبل از واجب شدن روزه چندین روز در سال روزه می گرفتند ولی اولین باری که گرفتن روزه ماه مبارک رمضان بر مسلمانان واجب شد در تاریخ سال دوم هجری و ۱۳ روز پس از تغییر قبله قید شده است. علاوه بر روزه واجب روزه های مستحب زیادی نیز در مکتب شیعه وجود دارد، از جمله روزه ماه رجب در ایام اعتکاف آخر شعبان.

۵- حج

از جمله اعمالی است که به دستور خداوند متعال و برای تقرب به درگاه باریتعالی انجام می گردد. اعمال حج عمدتاً در شهر مکه و اطراف آن شامل سرزمين منا، مشعر الحرام، عرفات انجام می گردد. طواف کعبه در مسجد الحرام و به دور خانه خدا از جمله بارزترین اعمال حج است. اولین بار کعبه طبق آیات قرآن توسط حضرت ابراهیم و اسماعيل عليهم السلام بنا نهاده شده است، بنابراین طواف کعبه چند هزار سال قبل از اسلام وجود داشته و مشرکان زمان اسلام نیز به پذیرایی و خدمت رسانی به طواف کنندگان البته همراه با اعمال خرافی و بتهای نصب شده در آن افتخار می کردند.

در آیه ۹۷ سوره آل عمران خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «… و لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِج البَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِي عَنِ العَالَمِينَ … و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است [البته بر کسی که بتواند به سوی آن راه یابد و هر که کفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانیان بی نیاز است. بنابراین طبق این آیه حج بر کسی که استطاعت داشته باشد واجب بوده و عدم انجام آن در حکم سرپیچی از دستورات باریتعالی است.

امام على عليه السلام در وصیت خویش می فرماید: خدا را خدا را در مورد خانه پروردگارتان، تا آن هنگام که زنده هستید آن را خالی نگذارید که اگر خالی گذارده شود مهلت داده نمی شوید و بلای الهی شما را فرا می گیرد. در جای دیگر می فرمایند: به جای آوردن حج و گزاردن عمره، ناداری را از بین می برند گناهان را پاک می کنند و موجب بهشت رفتن می شوند.»

حج و فروع دین

پیامبر اعظم فرمود: حج، فقر و تهیدستی را از بین می برد. امام صادق (ع) فرمود: کسی که حج بر او واجب شود ولی عمدا) از انجام آن طفره رود تا بمیرد، بی آنکه تنگدستی یا بیماری و یا ممانعت بوسیله حاکم، او را از این سفر واجب باز بدارد، به دین یهودی و یا نصرانی مرده است. همچنین حج را به منزله جهاد برای افراد ناتوان از رزم معرفی نمودند.

• اقسام حج

1.  قرآن
2.  افراد
3.  تمتع.

قرآن و افراد مخصوص اهالی مکه و اطراف آن تا ۱۶ فرسخی است. دیگران درهنگام حج اعمالی جداگانه با نام تمتع باید انجام دهند. قبل از اعمال حج تمتع، بایستى عمره تمتع بجا آورده شود. در اوقاتی خارج از ایام حج نیز در زیارت خانه خدا اعمالی مستحب با نام عمره مفرده بجا آورده می شود.

• اعمال حج و عمره

اعمال عمره تمتع شامل:

1. احرام،
2. طواف،
3. نماز
4. طواف،
5. سعی و تقصیر است.

اعمال حج تمتع

• احرام در مکه، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر الحرام، روز عید قربان رفتن به منا برای رمی جمره عقبه، قربانی، حلق یا تقصیر، بیتوته در منا در شبهای ۱۱ و ۱۲ ذی حجه و رمی جمرات سه گانه، طواف حج، نماز طواف، سعی بین صفا و مره، طواف نساء، نماز طواف نساء.
• در اعمال عمره مفرده نیز: احرام، طواف ، نماز طواف، سعی، تقصیر یا حلق، طواف نساء و نماز طواف نساء انجام می گیرد که توضیحات اعمال در کتب مفصل حج بیان شده است.

۱۰ اصل فروع دین و شیوه اجرای احکام عملی شریعت

۶- جهاد

جایگاه جهاد در راه خدا در دین اسلام و خصوصاً مكتب شیعه که در طول تاریخ همیشه در معرض تهاجم به جان و مال و حقوق و عقیده قرار داشته بسیار رفیع بوده و ارزش بسیار بالایی دارد. خداوند باریتعالی در قرآن میفرماید: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالَ وَ هُوَ كُزه لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللهُ يَعْلَمُ وَأَنتُمْ لا تَعْلَمُونَ (بقره، ۲۱۶) بر شما کارزار واجب شده است، در حالی که برای شما ناگوار است و بسا چیزی را خوش نمی دارید و آن برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست میدارید و آن برای شما بد است و خدا میداند و شما نمیدانید».

همچنین در آیه دیگر می فرماید «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ حَرْضِ الْمُؤْمِنِينَ على القتال (الانفال، ۶۵) ای پیامبر ، مؤمنان را به جهاد برانگیزه. و در فضیلت رزمندگان اسلام می فرماید: «لا يَسْتَوِي القاعِدُونَ مِنَ المُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَ المُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَ أنفُسِهِمْ فَضَّلَ اللهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الفاعلين دَرَجَةً وَ كُلاً وَعَدَ اللهُ الْحُسْنَى وَ فضَّلَ اللهُ المُجَاهِدِينَ عَلَى القَاعِدِينَ أَجْراً عظيماً». (النساء،۹۵) مؤمنان خانه نشین که زیان دیده نیستند با آن مجاهدانی که با مال و جان خود در راه خدا جهاد می کنند یکسان نمیباشند خداوند، کسانی را که با مال و جان خود جهاد می کنند از لحاظ درجه بر خانه نشینان مزیت بخشیده و همه را خدا وعده [ پاداش ] نیکو داده و مجاهدان را بر خانه نشینان به پاداشی بزرگ، برتری بخشیده است.

جهاد و فروع دین

• انواع جهاد

جهاد به مبارزه در راه خدا اطلاق می گردد. برخی آن را به جهاد ابتدائی و جهاد دفاعی تقسیم بندی کرده اند ولی بایستی توجه داشت که در اسلام چیزی به نام تعدی به جان و مال و ناموس دیگری وجود ندارد و حتی در شرایطی که مسلمانان آغازگر جنگ با قومی بودند برای دفاع از مستضعف یا رفع سلب آزادی یا دفع فتنه و به طور کلی در مقابل ظالم بوده است. در اصطلاحهای تهاجم فرهنگی، تحریم اقتصادی، شبهات عقیدتی و آشوب اجتماعی در یک جامعه اسلامی به نوعی ایجاد فتنه و در نتیجه ظلم و ستم از جانب دشمنان مذهب مستور است و دفاع در مقابل این هجمه ها در حکم جهاد در راه خداست.

پیامبران خداوند برای ابلاغ وحی و ترویج دینداری معمولاً با تعرض دشمنان به خود، مؤمنان و عقایدشان روبرو بودند که نمونه هایی از آن در قرآن آمده است، پس نیاز به دفاع در مقابل کافران و منافقان داشتند که آیه ی “لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الكِتابَ وَ المِيزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط وأَنزَلْنَا الحَديدُ فِيهِ بَأْسٌ شديد و مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالغَيْبِ إِنَّ اللهَ قَوِيٌّ عَزِيرٌ (الحديد، ۲۵): به راستی ما پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن برای مردم خطری سخت و سودهایی است، پدید آوردیم ، تا خدا معلوم بدارد چه کسی در نهان او و پیامبرانش را یاری می کند. آری، خدا نیرومند شکست ناپذیر است.

اشاره می کند که آهن که سلاح از آن تهیه میشود برای نصرت و یاری خداوند و پیامبرانش بایستی بکار برده شود و پیام الهی علاوه بر ابزار تعقل و عدالت به ابزار سخت نیز نیاز دارد. ولی علاوه بر جهاد در مقابل دشمنان فیزیکی به انواع دیگری از جهاد در اسلام اشاره شده است‌. در روایتی مشهور آمده است: رسول خدا صلى الله عليه و اله لشکریانی را برای جنگ فرستاد وقتی بازگشتند، فرمود: آفرین بر گروهی که جهاد کوچک تر را انجام دادند؛ و حال آن که جهاد بزرگ تر باقی مانده است. گفته شد: ای رسول خدا! جهاد بزرگ تر چیست؟ فرمود: جهاد و مبارزه با نفس (خویشتن).

۷- امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف یعنی ترغیب دیگری به انجام دادن کارهای نیک و نهی از منکر یعنی برحذر نمودن دیگری از کارهای ناشایست، دو عمل بسیار مهم در نزد خداوند باریتعالی است. همچنانکه در قرآن در ماجرای حرام بودن صید ماهی در روزهای شنبه برای قوم بنی اسرائیل که در آیه ۶۵ سوره بقره و آیات ۱۶۳ تا ۱۶۶ سوره مانده به آن اشاره شده است، تنها کسانی از عذاب الهی نجات یافتند که مردم را از صید روز شنبه نهی می کردند.

در قرآن آیه ۱۱۲ سوره توبه امر به معروف و نهی از منکر را از صفات و ویژگی مومنانی معرفی کرده است که خداوند جان و مالشان را به بهای بهشت خریداری می کند و در آیه ۱۰۴ سوره آل عمران به مومنان امرمی کند که گروهی باید در جامعه وجود داشته باشد که فریضه امر به معروف و نهی از منکر را انجام دهد و آنها را رستگار معرفی می کند و لتكن مِنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ المُنكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ المُفْلِحُونَ (آل عمران، ۱۰۴) و در آیات ۱۱۰ و ۱۱۴ همین سوره آنها را بهترین امت و صالح معرفی کرده است.

• برپایی جامعه اسلامی جهت انجام امر به معروف و نهی از منکر

همانطوریکه در آیه فوق اشاره شد، یکی از شرایط رستگاری وجود افراد و گروه هایی جهت برحذر داشتن مومنان از ارتکاب زشتی و ترغیب آنان به انجام اعمال نیک و صالح است، اسلام دین فردی و انزوا طلبی و گوشه گیری و یا تلاش برای نجات خویش بدون توجه به هلاکت دیگران نیست، همچنانکه پیامبر اسلام در حدیثی می فرماید: رهبانیت در امت من نیست.

همچنین آیه ی ۲۷ سوره حدید که می فرماید: «لم ققيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِرُسُلِنَا وَ قَفَّيْنَا بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ وَ اليناهُ الْإِنْجِيلَ وَ جَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوة رأفة و رَحْمَةٌ وَ رَهْبَانِيَة ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبَنَاهَا علَيْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ الله» رهبانیت مسیحیان را عملی ذکر کرده که خودشان ابداع کرده و از جانب خداوند برایشان مقرر نشده است و دنباله آیه که می فرماید مگر برای خشنودی خداوند را امام موسی کاظم علیه السلام به نماز شب تفسیر نموده است، بنابراین نظر اسلام توجه به جامعه است.

بسیاری از تکالیف و احکام از قبیل احكام جزائی مثل قصاص و دیات احکام مالی مثل خمس و زکات و مهریه و حتى اعمال خير و مستحبی به جز اجرا در جامعه اسلامی قابلیت اجرا نداشته و بدون تشکیل جامعه اسلامی باید تعطیل شوند.

۸- تولی و تبری

تولی به معنی دوست داشتن برای خدا و تبری به معنی بیزاری جستن به خاطر خداوند است. نکته اصلی در این قسمت گذشتن از تمایلات نفسانی، هوس ها، منفعت طلبی، خویشاوند گرایی و سوق دادن احساس قلبی و روحی به سمت خدامحوری است.

از امام جعفر صادق عليه السلام پرسیدند: آیا حب و بغض از ایمان است؟ فرمود: آیا ایمان غیر از دوست داشتن و کراهت داشتن است. سپس این آیه را تلاوت نمودند. حبب إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَ كرة إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَ الْعِصْيَانَ أُولئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ: لیکن خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن را در دلهای شما بیاراست و کفر و پلید کاری و سرکشی را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان [که چنین اند] ره یافتگاننده. و نیز در جای دیگر فرمود: کسی که دوستی و دشمنی اش براساس دین نباشد، دین ندارد، بنابراین تولی و تبری جایگاه بسیار بزرگی در اسلام دارد که بدون آن ایمانی برای شخص متصور نیست.

• تولی و تبری در قرآن

در قرآن کریم آیات متعددی در زمینه تولی و تبری وجود دارد. در سوره حمد که هر مسلمان بایستی در نمازهای یومیه چندین بار آنرا تلاوت کند، اینگونه به فرد مومن می آموزد که همواره از خدا بخواهد که او را به راه مستقیم بندگانی که به آنها نعمت داده شده هدایت کند نه به راه کسانی که مورد غضبش قرار گرفته و نه به راه گمراهان. به عبارت دیگر دوست داشتن بندگان راه یافته الهی و دشمن شمردن انسانهای گمراه و مورد غضب الهی.

در سوره توبه می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا آبَاءكُمْ وَ إِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاء إِنِ اسْتَحَبُّوا الكُفْرَ عَلَى الإِيمَانِ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (التوبه، ۲۳) ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پدرانتان و برادرانتان کفر را بر ایمان ترجیح دهند [آنان را] به دوستی مگیرید، و هر کس از میان شما آنان را به دوستی گیرد، آنان همان ستمکارانند.

در همین سوره در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام و سرپرستش آزر که کافر بود، می فرماید: «وَ ما كَانَ اسْتغفَّارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلا عنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلهِ تبراً مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لأَوَاءٌ عَلِيمٌ.» (التوبه، ۱۱۴)، و طلب آمرزش ابراهیم برای پدرش جز برای وعده ای که به او داده بود، نبود، ولی هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست. به راستی ابراهیم دلسوزی بردبار بوده. در آیه ی دیگر تولی و تبری را از ویژگی های امت پیامبر اعظم معرفی کرده و می فرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَ الَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ الفتح ۲۹): محمد (ص) پیامبر خداست و کسانی که با اویند، بر کافران، سختگیر [و] با همدیگر مهربانند». سایر آیات که همگی بر اصل بودن تولی و تبری در اسلام اشاره دارد.

• توصیه به تولی و تبری در روایات

مطابق روایتی از امام جعفر صادق عليه السلام پیامبر بزرگوار اسلام در خصوص تولی و تبری فرموده اند:

«محکم ترین دستاویزهای ایمان دوستی برای خدا و دشمنی برای خدا و پیروی اولیاء خدا و بیزاری از دشمنان خداست. همچنین روایتی از امام محمد باقر عليه السلام نقل شده است که فرمودند: «هرگاه می خواهی بدانی در تو خیری هست، به دلت نگاه کن. اگر اهل طاعت خدا را دوست و اهل معصیت خدا را دشمن داری، در تو خیر است و خدا هم تو را دوست دارد، و اگر اهل طاعت، خدا را دشمن و اهل معصیت خدا را دوست داری، در تو خیر نیست و خدا دشنمت دارد.

منبع: کتاب اعتقادات و تکالیف اجمالی شیعه، حبیب حسینی آذر، نشر تبریز: اختر، 1398.