در این نوشته در سنگ هرات، با آثار اجتماعی روزه آشنا خواهید شد:

مقدّمه

هر سال با فرا‌ رسـیدن‌ مـاه‌ مـبارک رمضان، یکی دیگر از واجبات دین مبین اسلام جامۀ عمل به خود پوشانده و مسلمانان به‌ امر خـدای متعال، در حد فاصل اذان صبح تا اذان مغرب، از اموری که در‌ شرع مشخص شده اجتناب‌ می‌کنند‌. وقتی شخصی به فرمان پروردگار خـویش در یـک ماه از سال از برخی خواسته‌های مشروع خویش چشم‌پوشی می‌کند، به طور قطع، خود را آمادۀ کنترل خواسته‌های نامشروع در ماه‌ها و اوقات دیگر‌ می‌کند. روزه آثار و برکات فردی و اجتماعی فروانی دارد، ازجمله آثار روزه کاهش آمار ناهنجاری‌های اجتماعی است. روزه مـوجب کاهش فقر و نداری می‌شود، زیرا روزه سبب می‌شود که ثروتمندان درد فقرا را حس کنند‌ و به‌ آن‌ها توجه نمایند. روزه موجب کاهش ظلم و ستم به دیگران می‌شود، چون عصبانیت انسان را کنترل می‌کند. روزه موجب کاهش قـوۀ شـهویه می‌گردد و درنتیجه، کاسته شدن فساد و فحشا در‌ این‌ ماه مشهود است. از دیگر آثار روزه کاهش بی‌صبری و کم‌حوصلگی و تقویت صـبر‌ و بـردباری‌ است. در این نوشتار، با استفاده از منابع دینی، به توضیح نقش روزه‌داری در کاهش ناملایمات و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌پردازیم.

آثار اجتماعی روزه

روزه و کاهش ناهنجاری‌ها

در ادامه‌ی مطلب آثار اجتماعی روزه، با برخی از آثار روزه‌داری که موجب کاهش ناهنجاری‌های اجـتماعی مـی‌گردد، آشنا می‌شویم. با سنگ هرات همراه باشید.

انحرافات و کجروی‌ها که در معنایی وسیع‌تر از‌ آن‌ به ناهنجاری‌ها تعبیر می‌شود در‌ هر‌ جامعه‌ای کم و بیش وجود دارد. راهکارهای مختلفی در جوامع دینی یا غیر دینی برای کـاهش آن‌ها ارائه و برخی نیز عملیاتی شده است. دین مقدس‌ اسلام‌، که دین جامع و اجتماع‌نگری‌ است‌ نیز برای این مهم راهکارهایی ارائه داده است. انواع سیاست‎های کنترلی در مواجهه با انحرافات و ناهنجاری‌های اجتماعی، از راهبردهای اسـلام اسـت. یکی از مهم‌ترین آن‌ها روزه‌داری است که قرآن کریم‌ از‌ آن به عنوان عامل ایجاد تقوا در افراد روزه‌دار یاد کرده است. تقوا مانند ترمزی است که روزه‌دار را هنگام روبه‌رو شدن با ناهنجاری‌ها کنترل مـی‌کند و او را از خـطر سقوط در‌ درۀ‌ ناهنجاری‌ها و کجروی‌ها‌ حفظ می‌نماید. روزه نوعی تمرین تهذیب و تزکیه نفس و راهی مناسب برای تحقق تسلط انسان بر نفس خویش‌ و مبارزه با هوس‌های نـفسانی و شـیطانی است. بنابراین، روزه علاوه بر اجـر‌ و پاداش‌های‌ اخروی‌، که در متون دینی از آن‌ها یاد شده، موجب کاهش بسیاری از ناملایمات و ناهنجاری‌های اجتماعی می‌شود. در ‌‌ادامه‌، به برخی از آثار روزه‌داری که موجب کاهش ناهنجاری‌های اجـتماعی مـی‌گردد، اشاره می‌کنیم:

1)کاهش‌ فـقرا‌ و فـاصلۀ طبقاتی

یكى از مشكلات بزرگ اجتماعى كه همواره انسان دچار آن بوده و هم اكنون‌ نیز با تمام پیشرفت‌هاى صنعتى و مادى كه نصیب بشر شده با آن مواجه‌ است، مشكل فاصله طبقاتى‌ می‌باشد‌. به این مـعنى كه فـقر و تهیدستى در یک طرف و تراكم اموال و ثروت در طرف دیگر قرار دارد. جامعه‌اى كه قسمتى از آن بر پایـه غـنا و ثـروت و بخش مهم دیگر آن بر فقر و گرسنگى بنا شود، جامعۀ سالم و باهنجار و قابل‌ دوام‌ نبوده و هرگز به آسـایش ‌ ‌و سـعادت واقعى نخواهد رسید. در چنین جامعه‌اى معضلات فردی و اجتماعی چون دلهره و اضطراب، نگرانى و بـدبینى، حـسادت، غـیبت، تهمت، سرقت، فحشا، مواد مخدر، کینه‌توزی و دشمنی و نزاع‌ اجتناب‌ناپذیر‌ است.

خدای متعال علاوه بر توصیه‌های‌ فـراوان دربـارۀ ادای حقوق فقرا و مستمندان با پرداخت خمس، زکات، صدقات و کفارات، رد مظالم، روزه را نیز بر‌ هر‌ مسلمانی‌، چه غنی یا فقیر، واجب کرد تا حسّ همدردی و همسویی اغنیا‌ را‌ با قشر مستضعف و فقرا بـیدار کـند. ثروتمند مسلمانی که در طول سال، از رفاه و نعمت‌های فروان‌ برخوردار‌ بوده‌ هر روز با انواع غذاهای لذیذ و نوشیدنی‌ها متنوع به سر کرده، با‌ گرسنگی‌ و تشنگی‌ موقتی روزهای ماه رمضان، درد گرسنگان را حـس کـند و عاطفه‌اش شکوفا شده و موقعیت گرسنگان‌ و مستمندان‌ را‌ بهتر درک کند و مسیری در زندگی باز نماید که حقوق زیردستان را ضایع نکند‌.

هم‌چنین از امام حسین پرسیدند: چرا خدا روزه را واجب كرده‌ است؟ فرمود‌:«لِیَجِدَ‌ الْغـَنِىُّ مـَسَّ الْجـُوعِ فَیَعُودُ بِالْفَضْلِ عَلَى الْمِسْكینِ؛ (ابن شهر آشوب مـازندانی، 1379ق، ج4، ص68)؛ تـا ثروتمند‌ گرسنگى‌ را حس كند و مازاد بر نیاز را بر مستمند باز گرداند».

2)کاهش ظلم و آزار به دیـگران

در ادامه‌ی مطلب آثار اجتماعی روزه، با تاثیر روزه‌داری بر کاهش ظلم و آزار به دیگران آشنا می‌شویم. با سنگ هرات همراه باشید.

یـکی از قوای نفس انسان قوه‌ غضبیه‌ است، اگر این قوه کنترل نشود، انسان را به ظلم و طغیان، آزاررسانی و تجاوز به دیگران وادار می‌کند. ازجمله ناهنجاری‌ها در جامعه مـاشینی امـروز برخوردهای خشن و پرخاشگری و آزار رسـاندن بـه‌ دیگران‌ است‌ که از قوۀ غضبیۀ انسان‌ نشئت‌ می‌گیرد‌. چه در برخورد حضوری و چه به با ابزارهای نوین و جدید، امثال سایت‌ها، پیامک‌های تلفنی و فضاهای مجازی، از آنجا که روزه موجب‌ کاستن‌ از‌ قوۀ غضبیه مـی‌شود، روزه‌دار را از ناهنجاری‌های اجتماعی‌ چون‌ پرخاشگری، توهین و جسارت و برخورد فیزیکی به دیگران دور نگه می‌دارد و در مسیر تقوای اجتماعی و حسن معاشرت با همنوعان خود‌ قرار‌ می‌دهد‌. چنان‌که ملاحظه می‌شود این اثرگذاری در ماه مبارک رمـضان، کـه‌ بخش قابل توجهی از مـردم در آن روزه هستند، جلوۀ بیشتری دارد.

بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مى‏گیرند‌. و روزه‌، جلوى‌ تندى‏هاى این دو غریزه را مى‏گیرد. خـدای متعال دریک آیه فلسفۀ‌ روزه‌ را ایجاد تقوا، یعنی خویشتن‌دارى از گناه، دانـسته اسـت:«یـا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ‌ کَما‌ کُتِبَ‌ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (بقره:183) و در آیه دیـگر ‌ ‌یـکی‌ از‌ ویژگی‌های‌ متقین را فرونشاندن خشم خویش و گذشت از دیگران دانسته است: وَ سارِعُوا إِلی‏ مَغْفِرَةٍ‌ مـِنْ‌ رَبـِّکُمْ‌ وَ جـَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقین.الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ‌ وَ‌ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النـَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ (آل عمران: 133‌-134‌).و برای‌ نیل به آمرزشی از پروردگار خود، و بهشتی که پهـنایش [به قدر] آسمان‌ها و زمـین اسـت‌ [و]‌ برای پرهیزکاران آماده شده است، بشتابید. هم‌آنان که در فراخی و تنگی انفاق می‏کنند‌ و خشم‌ خود‌ را فرو می‏برند و از مردم در می‏گذرند؛ و خداوند نکوکاران را دوست دارد. بنابراین، روزه‌ای موجب‌ تقوا‌ می‌شود که انسان متقی خشم خـود را فرو نشاند و هنگام غضب به‌ دیگران‌ پرخاشگری‌ نکند و حتی اگر افراد جاهل به آنان تندی و خطاب و عتابی نمایند با زبان خوش از‌ آنان‌ می‌گذرد‌.

آثار اجتماعی روزه

3)کاهش فحشا و منکرات

میل به مسائل جنسی یکی از گرایش‌های فیزیولوژیک انسان است که خدای مـتعال بـرای بقای نسل و آرامش روح و روان آدمی در وجود او نهاده‌ است‌. اگر این غریزه درسـت کـنترل شـود و در مسیر صحیح قرار گیرد، ثمرات مثبتی در پی دارد، ولی اگر این غریزه در مسیر صحیح و حقیقی‌اش هدایت نشود و مـنحرف گـردد، نـاهنجاری‌ها و معضلات‌ اخلاقی‌ و اجتماعی جبران‌ناپذیری‌ به دنبال خواهد داشت. در دوران معاصر با گسترش و تـنوع ارتـباطات و آسان شدن وسایل ارتباطی توجه به‌ مسائل جنسی نیز رو به افرایش است. جهان غرب و نظام‌های سـکولار‌ نـیز‌ برای‌ انحراف اخلاقی و فرهنگی از طریق تکنولوژی رسانه‌ای و فضای مجازی به اشاعۀ انـحرافات جـنسی در جوامع دینی دامن ‌‌می‌زند‌. متأسفانه، این مـوضوع بـه دلیـل تأثیرپذیری از فرهنگ بیگانه باعث ارتکاب فحشا و مـنکرات‌ و شـهواترانی‌های‌ مفرط‌ و نامشروع شده است.

اسلام برای کنترل و قراردادن این غریزه در مسیر واقعی‌اش راهـکارهایی را بـیان‌ کرده است که یکی از آنـ‌ها روزهـ‌داری است. از آنـجا کـه خـوردن و آشامیدن‌ مفرط، قوۀ شهویه را‌ تقویت‌ و نـیرومند مـی‌کند. قوۀ شهویه نیز انسان را به افراط در لذت‌خواهی نفسانی می‌کشاند، که سرانجامش، غـرق شـدن در فحشا و منکرات است.

انسان با ایـجاد تغییر در نفس خود از طـریق روزه‌داری‌ و کم‌خوری، شهواتش کاسته و کنترل مـی‌شود. زیـرا رسیدن دائمی غذا به نفس همان و غلیان یافتن قوۀ شهویه همان! اگر انـسان بـخواهد هر غذایی را که باعث شـکوفایی قـوای نـفسیه‌اش می‌شود تهیه نـموده‌ و مـصرف‌ کند، به سختی، مـی‌تواند جـلوی خواسته‌های نفس خود را بگیرد، اما اگر آن غذاها به واسطۀ دستورالعمل شرعیه، مانند روزه، کنترل گـردد نـفس در آن قوا کم کم تنزل می‌کند‌ و در‌ ایـن هـنگام، ایستادگی در مـقابل آن، کـار مـشکلی نخواهد بود.

هم‌چنین پیامبرنیز در حدیثی فرمودند: إِنـَ‏ الشَّیْطَانَ‏ لَیَجْرِی‏ مِنِ‏ ابْنِ‏ آدَمَ‏ مَجْرَى الدَّمِ فَضَیِّقُوا مَجَارِیهِ بِالْجُوع وَ ذَلِكَ‌ لِأنَّ‌ الجُوعَ‌ یَكسِر الشَهوَة وَ مَجرَى الشـَیطَانَ‌ الشـَّهوات‌ ‏(مـجلسی‌، 1403ق1408ق، ج67: 42). شیطان مانند خون در درون آدمی جریان دارد، پس رهگذر او را بـا گـرسنگی تـنگ کـنید، چـون‌ گـرسنگی‌ شهوت‌ را می‌شکند و گذرگاه شیطان هم شهوت است.

4)کاهش بی‌صبری و هنجارشکنی

روزه‌داری، در تربیت روحی تک تک افراد‌ جـامعه‌ تـأثیر مـستقیم‌ دارد؛ روحیۀ خویشتن‌داری در انسان ایجاد و آن را به مرور زمان، تقویت و افزایش می‌دهد. بسیاری از مـشکلات‌ و نـاهنجاری‌ها اجـتماعی به علت بی‌صبری و کم‌حوصلگی است. حال آنکه صبر کردن‌ تأثیر‌ به‌سزایی‌ در پیشگیری و بازدارندگی از نـاهنجاری‌ها و طـغیان‌های اجـتماعی دارد. از آثار مهم اجتماعی روزه‌داری، تقویت صبر و پایداری است‌؛ ‌‌مقوله‌ای‌ که اگر در جامعه فراگیر شـود، ریـشۀ بسیاری از ناهنجاری‌ها از میان می‌رود‌. چون‌ روزه‌دار‌ ملزم است که در روزهای یک ماه تـمام نـفس خـویش را از انجام برخی از‌ کارهای مباح پرهیز دهد. این امر تمرینی است که در ماه‌های دیگر از‌ کـارهای حـرام بپرهیزد. برای‌ نمونه‌، با وجود آنکه خوردن و آشامیدن در روزهای دیگر برای او مباح اسـت، ولی روزه در روزهـای مـاه مبارک رمضان در برابر تشنگی و گرسنگی مقاومت می‌کند و حتی تن به برخی از خواسته‌های‌ مشروع نفس نـمی‌دهد. ایـن مصداقی از صبر و استقامت در برابر نفس است که عامل ارتکاب جرایم است. ازایـن‌رو، خـدای مـتعال صبر را در کنار نماز که عامل مهمی در باز داشتن‌ انسان‌ از فحشا و منکرات است، قرار دادند و فـرمودند:«یـا أَیـُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ (بقره: 153)؛ اى كسانى كه ایـمان آوردهـ‌اید! (در برابر حوادث سخت‌ زندگى‌) از صبر و نماز كمک بگیرید، همانا خداوند با صابران است».

هم‌چنین یکی‌ از چـیزهایی کـه در‌ ماه‌ مبارک رمضان مشاهده می‌شود کاهش نزاع‌ها و درگیری‌های خیابانی است، به این معنا که مردم‌ در‌ این ماه با صبر و حوصلۀ بیشتری‌ در‌ روابط اجتماعی‌ خود‌ ایفای‌ نقش می‌کنند و مانند ماه‌های‌ دیـگر بـه بهانه‌های اندک و کوچک دعوایی خطرناک را شروع نمی‌کنند. افرادی که شاید اگر در‌ ماه‌های‌ دیگری در موقعیت‌های مشابه قرار می‌گرفتند‌ ظرفیت‌ بروز‌ دعوایی‌ فجیع‌ و مرگبار را داشتند‌.

سخن پایانی

در‌ پایان‌، توجه‌ شما خوانندگان‌ محترم‌ را به سخنی از امام راحـل جلب می‌کنیم که معتقد بودند اثر فردی و اجتماعی روزه باید در بعد مـاه مـبارک رمـضان نیز مشهود باشد: «اگر با‌ پایان یافتن ماه مبارک رمضان، در اعمال و كردار شما هیچ گونه تغییرى پدید نـیامد ‌ ‌و راه و روش شـما با قبل از ماه صیام فرقى نكرد، معلوم مى‏شود روزه‏اى كه از شما‌ خواسته‏اند‌ محقق نـشده اسـت؛ آنـچه انجام داده‏اید روزه‏ عامه حیوانى بوده است» (خمینی، 1387: 39).

آثار اجتماعی روزه